مقدمه

عشق به سرزمين مادري ريشه در عمق وجودي هر انساني دارد و آنچه مسلم است اين است كه هر انساني به فراخور اطلاعاتي كه از تاريخ و تمدن سرزمين مادريش دارد به خود مي بالد كه ريشه ، گوشت و پوست هر انساني با داشته هاي فرهنگي اجتماعي سرزمينش پيوندي ناگسستني دارد و هر چه استعدادهاي ذاتي و داشته هايي كه پيشينيان در يك سرزمين به يادگار گذاشته اند بيشتر باشد افتخاري كه نصيب افراد آن سرزمين مي كند به همان نسبت بيشتر است .

آنچه در اين نوشتار آمده است نگاهي است گذار به وضعيت تاريخي اجتماعي شهرستان كهنوج تا علاقمندان به سرزمين مادريمان ايران بيشتر با اين خطه از سرزمين ايراني اسلاميمان آشنا شوند و تاريخ استعدادها و زمينه هاي فرهنگي اقتصادي اين خطه را بيشتر بشناسد . در اينجا لازم است از همكاري بي شائبه نويسنده گرانقدر آقاي حميد شهرياري كوتكي ، دوست عزيزي كه اگر همكاري ايشان در زمينه تاريخ و آداب و رسوم اين سزمين نمي بود اين دو فصل از كتاب هيچگاه به سر انجام نمي رسيد تقدير و تشكر نمايم .

اميدوارم اين نوشتار مقبول طبع صاحبان انديشه واقع شود و زمينه اي براي تحقيق بيشتر دانش پژوهان باشد .

مـوقعيـت

شهرستان كهنوج در جنوبي ترين قسمت استان كرمان قرار دارد . اين شهرستان از شمال به شهرستان جيرفت و از غرب و جنوب به استان هرمزگان و از شرق به منطقه جاز موريان سيستان و بلوچستان محدود مي شود ، ارتفاع آن از سطح دريا 505 متر مي باشد كهنوج از دو منطقه كوهستاني جنوب و ناحيه پست شرقي و شمالي تشكيل شده است در ناحيه

1

كوهستاني آن كوه هاي بشاگرد واقع شده كه دنباله كوههاي زاگرس بوده و تا جازموريان ادامه دارند و اين شهرستان را از استان هرمزگان جدا مي كنند ، كهنوج بطور كلي داراي آب و هوايي گرم  و بارندگي آن كم است و بيشتر بارندگي ها بصورت رگبارهاي پراكنده و شديد مي اشد ، هليل رود مهمترين رود اين شهرستان است كه در شمال جريان دارد و به باتلاق جازموريان مي ريزد . با آنكه اين شهرستان بزرگترين شهرستان استان كرمان مي باشد اما به نسبت وسعتش جمعيت آن كم است كه علت عمده آن عدم توجه به كشاورزي در گذشته و همچنين بدي آب و هوا بوده كه خوشبختانه اكنون با توجه به رفع كمبودهاي بهداشتي ، فرهنگي و اقتصادي همچنين توجه به كشاورزي از جمعيت بيشتري برخوردار و تا اندازه اي جلو مهاجرت گرفته شده است ، كهنوج شهري جديد الاحداث محسوب مي شود كه تا اوايل انقلاب اسلامي تقريباً روستايي محسوب مي شد ولي پس از انقلاب از رشد چشمگيري برخوردار شده است اين شهرستان به علت دارا بودن زمينهاي حاصلخيز و آبهاي زير زميني فراوان در اطراف جازموريان مساعد و مناسب براي كشاورزي و دامپروري است .

كهنوج از دو واژه ( كهن ) و ( نو ) ( قنات نو ) تشكيل شده است و چون عامل آباداني و پيشرفت آنجا فردي بنام (( ملك دينار صفاري )) بوده به (( كهنوج دينار )) هم معروف است

وي علاوه بر احداث چند رشته قنات قلعه اي نيز بنا نهاد كه اكنون ويرانه هاي آن به                             (( قلعه ضرغام )) معروف است .

2

قلعه گنج

  بخش قلعه گنج بزرگترين بخش كشور مي باشد كه در جنوبي ترين منطقه استان كرمان مشهور به بشاگرد شرقي قرار دارد و قريب به نيمي از وسعت شهرستان كهنوج را به خود اختصاص داده است اين بخش شامل 6 دهستان و داراي 414 روستا است كه فاصله دورترين روستاي آن تا مركز بخش 250 كيلومتر مي باشد ، موقعيت جغرافيايي قلعه گنج بدين شرح است كه در شمال آن و در فاصله  75 كيلومتري ، شهرستان كهنوج قرار گرفته از شرق به بخش رودبار و قسمتي از سرزمين سيستان و بلوچستان و از غرب به يخش منوجان و قسمتي از استان هرمزگان منتهي مي شود ، معيشت مردم اين منطقه عموماً از طريق كشاورزي و دامداري مي باشد ، كشت انواع محصولات گرمسيري در اين منطقه متداول است و همانگونه كه از نامش پيداست سرزمين حاصلخيز ، پر درآمد و داراي تمدني درخشان است كه آثار اين تمدن در اطراف قلعه گنج هويدا است .

فارياب

فارياب يكي از بخشهاي شهرستان كهنوج محسوب مي گردد ، اين بخش از نظر تاريخي اهميت فوق العاده اي دارد زيرا شهرهاي قديمي سالموس و گُلاشكرد و مُغون در همين ناحيه واقع بوده است .

 از نظر موقعيت جغرافيايي از شمال به كوههاي اسفندقه ، از جنوب به كهنوج ، از شرق به حوزه بلوك جيرفت و از غرب به استان هرمزگان منتهي مي گردد ، داراي 3 دهستان بزرگ است و حدود 80% مردمان آن به شكشاورزي و دامداري مشغولند ، فارياب را از قديم سرزمين گنجها خوانده اند  .

3

 علت آن حاصلخيزي اراضي كشاورزي و بازدهي كشت و برداشت در چهار فصل از سال كشت نخلهاي خرما ، انبه ، موز ، مركبات و محصولات ديگر مانند : جو ، گندم و ذرت در اين بخش رواج فراواني دارد مشكل عمده اي كه در حال حاضر كشاورزي منطقه را تهديد مي كند بحران خشكسالي است ، همچنين از جمله مشكلات عمده ديگر در بخش كشاورزي اين منطقه برقي نبودن موتورهاي كشاورزي است . متأسفانه اكثر روستاهاي اين بخش فاقد راه روستايي مي باشند و اياب و ذهاب در آن به سختي صورت مي گيرد ، در زمينه بهداشتي نيز مشكلات متعددي وجود دارد كه مي توان به نداشتن مراكز بهداشتي ، نداشتن پزشك و امكانات پزشكي اشاره كرد .

منوجان

منوجان در لغت به معناي بهشت برين است كه برگرفته شده از مينو به معني بهشت جان است كه مخفف جهان مي باشد ، در اوستا مينا را به معني بهشت و آسمان آورده است كه ريشه مينا در پارسي باستان ( منوك ) مي باشد .

اين بخش در جنوبي ترين نقطه شهرستان كهنوج قرار دارد و از شمال به شهرستان كهنوج و از جنوب به بخش جغين و ذهستان هشت بندي و چراغ آباد از توابع شهرستان ميناب و رودان از شرق به بخش قلعه گنج و از غرب به شهرستان رودان منتهي مي شود ، ارتفاع آن از سطح دريا 303 متر و داراي 5000 متر مربع مساحت مي باشد آب و هواي آن در تابستان گرم و مرطوب و در زمستان معتدل مي باشد . اين بخش از 6 دهستان تشكيل شده است به نامهاي دهستان قلعه ، نورآباد ، نودژ ، دهكهان ، بجگان و كوهشهري به مركزيت گشميران مي باشد كه سه دهستان بجگان ، دهكهان و نودژ در سال 1380 با تصويب دولت بخش آسمينون را تشكيل دادند .

4

اين بخش داراي قدمت تاريخي بسيار زيادي است كه نمودار آن قلعه تاريخي منوجان است كه به قبل از اسلام و عهد ساسانيان باز مي گردد ، از ويژگيهاي بارز منوجان كوهها و جنگلهايش مي باشد كه به دليل داشتن پوشش گياهي مناسب حيوانات وحشي و پرندگان بومي زيادي از جمله بُز ، كَل ، قوچ ، ميش كوهي ، آهو و … از پرندگان كبك ، تيهو و كونزيل در آن يافت مي شود .

اين بخش داراي معادن كرميت ، منگنز ، تيتانيوم ، سليس مي باشد كه بر رونق اقتصادي منطقه           مي افزايد .

منوجان داراي رودخانه دائمي بنام دره شور است كه در حاشيه اين رودخانه جنگلهاي طبيعي كهور و كنار و درختاني بنام كَل روئيده است همچنين باتلاق بلبل آباد مشهور به         (( چيل سيسَواري )) وجود باغات مركبات و نخلهاي خرما زيبايي خاصي به منطقه بخشيده است . در اين منطقه درختان كرت وجود دارند كه چوب آنها از قيمت بالايي برخوردار است و در صنعت لنج سازي بكار مي رود .

آسمينون

اين بخش درجنوبي ترين نقطه شهرستان كهنوج و استان كرمان قرار دارد و داراي مرز مشترك با رودان از توابع استان هرمزگان مي باشد وسعت اين بخش چهار هزار كيلومتر مربع و داراي 48 روستا و 114 آبادي مي باشد ، آب و هواي اين منطقه در زمستان معتدل و در تابستان گرم و خشك است و شغل حدود 90 درصد از ساكنين اين خطه كشاورزي و باغداري است همچنين با توجه به مجاورت شركت معدن فارياب و مجتمع معدني آسمينون عده اي نيز در آنجا مشغول به كارند ، عمده ترين مشكل مردم خشكسالي هاي پي در پي است كه هر ساله خسارات قابل توجهي به باغات و زراعت آنها وارد مي كند .

5

است كه در برخي از اين سدها ماهي نيز پرورش داده مي شود كه از آن جمله مي توان به سد بارگاه اشاره نمود .

جمعيت

طبق سرشماري سال 1375 جمعيت اين شهرستان 194934 نفر بوده است كه از اين تعداد 97/13 درصد در نقاط شهري و 41/84 درصد در نقاط روستايي سكونت داشته و بقيه غير ساكن بوده اند در اين شهرستان 12/79 درصد كودكان 69/70 درصد نوجوانان و 35/22 درصد جوانان به تحصيل اشتغال دارند . از كل خانواده هاي معمولي ساكن شهرستان 13/14 درصد در نقاط شهري و 87/85 درصد در نقاط روستايي سكونت داشته اند ، ميانگين تعداد افراد هر خانوار 55/5 نفر و اين ميانگين براي خانوارهاي شهري 41/5 نفر و براي خانوارهاي روستايي 58/5 نفر بوده است ، رشد جمعيت در اين شهرستان حدود 3/2 درصد مي باشد . 92/88 درصد از خانواده هاي معمولي داراي سرپرست مرد و 8/11 درصد داراي سرپرست زن مي باشند ، در مركز شهرستان كهنوج 87/98 درصد مردم از نعمت برق 97/98 درصد از اب لوله كشي 64/32 درصد از تلفن استفاده مي كنند و همچنين آب آشاميدني 58/99 درصد از خانوارهاي اين شهر از مخزن عمومي تامين مي شو د .

كشاورزي

وجود خاك حاصلخيز و مناسب همچنين آبهاي زير زميني فراوان بخصوص در اطراف جاز موريان شرايط مناسبي را براي كشت انواع محصولات كشاورزي فراهم آورده است ، آب و هوا و شرايط اقليمي خاص منطقه سبب شده است كه اكثر محصولات اين منطقه در كشور حالت نوبرانه داشته باشند و جزو اولين محصولات كشاورزي باشند كه در كشور

6

ثمر مي دهند و وارد بازار مي شوند .

اين شرايط سبب جلب افراد زيادي براي سرمايه گذاري در اين منطقه شده است بنحوي كه همه ساله از ماه هاي آذر تا خرداد كه محصولات ثمر مي دهند شاهد حضور تعداد كثيري افراد غير بومي در منطقه براي خريد و حمل اين محصولات به داخل يا خارج كشور هستيم .

يكي از نكات قابل ذكر در مورد كشاورزي اين خطه ذكر اين نكته است كه بعلت شرايط اقليمي خاص منطقه زمين هيچگاه تحت آيش قرار نمي گيرد و دائماً در طول سال كشت و زرع در آن صورت مي گيرد بدين نحو كه :

در شهريور هر سال كشاورزان زمين را براي كشت انواع محصولات آماده مي كنند و در فصل پاييز شروع به كشت انواع محصولات كشاورزي مي نمايند . در مهرماه گوجه و خيار در آبان ماه گندم ، هنداوانه و لوبياسبز و در آذرماه سيب زميني و پياز مي كارند  ، البته لازم يه ذكر است كه كشت سيب زميني همانند خيار در هر سال دوبار ، يكي در فصل پاييز و ديگري در فصل تابستان و در شهريوراه صورت مي گيرد . كشت سيب زميني به همراه پياز در آذر ماه در قالب طرح استمرار صورت مي گيرد تا نياز كشور را به اين دو محصول در زمستان با كمبود اين محصولات در كشور مواجه ايم بر طرف نمايد .

فصل برداشت اين محصولات بدين شرح است : خيار از اواخر آذر ماه ثمر مي دهد و برداشت آن شروع مي شود كه فصل برداشت اين محصول تا اواخر ارديبهشت به طول مي انجامد ، برداشت گوجه فرنگي نيز از بهمن ماه شروع مي شود و تا اواخر ارديبهشت ماه ادامه مي يابد ، برداشت سيب زميني و پياز نيز همانطور كه قبلاً اشاره كرديم در دو نوبت يكي در آذر ماه و ديگري در بهمن و اسفند ماه صورت مي گيرد ، برداشت هندوانه

7

 گندم و لوبيا سبز نيز در فصل بهار صورت مي گيرد پس از برداشت اين محصولات در تابستان دوباره زمين زير كشت خياتر ، لوبيا چشم بلبلي ، ذرت و سيب زميني مي رود كه از اين محصولات بجز سيب زميني كه در آذر ثمر مي دهد ، همگي در اواخر شهريور يا اوايل مهر ثمر داده و برداشت مي شود و به عبارت بهتر در هيچ فصلي از سال زمين تحت آيش نيست و دائماً زير كشت انواع محصولات منطقه قرار مي گيرد .

محصولات باغي در منطقه ، مركبات و خرما مي باشد كه اكثراً به استانهاي همجوار و ديگر استانهاي كشور صادر مي شود .

به علت آب و هواي گرم همچنين بارندگي هاي محدود ، كشاورزي به صورت ديمي در اين منطقه امكان پذير نيست و كشاورزان زمينهاي خود را به شيوه آبي زير كشت مي برند كه آب مورد نياز براي كشاورزي در اين شهرستان از طريق چشمه ، قنات و عمدتاً از طريق چاه تأمين مي شود .

در مورد جايگاه منطقه از نظر محصولات كشاورزي در كشور بايد گفت اين منطقه يكي از قطب هاي كشاورزي در كشور محسوب مي شود اين منطقه از نظر توليد خيارسبز ، گوجه و هندوانه در كشور معمولاً رتبه اول تا سوم و از نظرتوليد كل محصولات كشاورزي آبي معمولاً مقامي بين بيستم تا سي ام كشور را داراست كه در صورت حل مشكلات كشاورزان مي توان براي آن مقامي يك رقمي را پيش بيني نمود در ذيل برخي از اين مشكلات را        مي آوريم :

الف : - عدم وجود پايانه هاي باربري و حمل و نقل مناسب محصولات .

ب : بالا بودن هزينه توليد محصولات

ج : عدم توجه به امر صادرات

8

د : عدم وجود سردخانه هاي بزرگ

هـ : عدم توجه به طرح هاي آبخيزداري

ســد

همانطور كه قبلاً گفتيم كهنوج بيشترين وسعت منطقه را در استان كرمان دارا است و قطب مهم كشاورزي كشور محسوب مي شود كه به همين خاطر برداشت از آبهاي زير زميني در سطح وسيعي صورت مي گيرد اين شهرستان با خشكساليهاي پي در پي روبروست كه اين عامل باعث كمبود آبهاي زير زميني گرديده ، ازطرفي نيز باران و نزولات جوي در اين منطقه معمولاً بصورت رگبارهاي شديد مي بارد كه باعث ايجاد سيل مي شود ، اين امور اهميت احداث سد و جلوگيري از هدر رفتن آب را ضروري مي نمايد ، امري كه به همت جهاد سازندگي از سال 1365 به بعد شروع شده و تاكنون ادامه دارد .

در اين شهرستان چهار رودخانه دره شور ، رودخانه گشميران ، مارز قلعه گنج ، رودخانه دهنه موردان فارياب ، رودخانه هليل رود جيرفت وجود دارد كه تقريباً در اكثر اوقات سال آب دارند ، همچنين تعداد زيادي رود فصلي نيز در اين شهرستان وجود دارد كه رودخانه هاي بخش فارياب و منوجان به حوزه سد ميناب مي ريزد كه بر روي اكثر اين رودخانه ها سد ايجاد شده است . بيشترين تعداد اين سدها در جنوب كهنوج و دهكهان مي باشد . در حال حاضر تعداد سدهاي موجود در شهرستان 145 سد مي باشد كه از اين تعداد 65 سد بتني ، سنگي و ملاتي با حجم آبگيري 18850000 متر مكعب و 80 سد خاكي با حجم آبگيري 25200000 متر مكعب است كه مشهورترين سد خاكي و بزرگترين آن در سرخ قلعه به نام سد وكيل آباد واقع مي باشد ، مشهورترين و بزرگترين سد بتني و سنگي ملاتي سد بارگاه است كه علاوه بر حجم عملياتي زياد از آن براي آب شرب نيز استفاده مي كنند .

9

دامپروري

شرايط اقليمي شهرستان كهنوج بستر مناسبي را براي پرورش دام به خصوص در اطراف جاز موريان فراهم آورده است در اين منطقه به جز شتر كه تنها در مناطق قلعه گنج و رودبار پرورش داده مي شود تقريباً در همه جا پرورش گاو و گوسفند و بز رواج دارد . نگهداري دام در اين منطقه بيشتر به منظور استفاده از گوشت و شير و همچنين صرفه اقتصادي آنهاست و چون اين ناحيه فاقد صنايع شير مادر است صاحبان دام ، شير دام هاي خود به مصرف شخصي مي رسانند و مازاد آنرا به صورت ماست وارد بازار مصرف          مي نمايند .

نژاد بزها و گوسفندهاي اين ناحيه نژاد بومي و كرماني است . البته بُز بيتال پاكستاني نيز به دليل سازگاري با محيط پرورش داده مي شود كه در حال حاضر نژاد بُز بيتال با بزهاي بومي منطقه در آميخته است . نژاد گاوهاي اين ناحيه نيز بومي است كه براياصلاح نژاد گاوهاي بومي از گاو نژاد جرزي استفاده شده است چرا كه اين نژاد از نظر چثه تقريباً هم اندازه گاوهاي بومي و همچنين شيرش داراي درصد چربي بالايي است و سازگاري خوبي هم با محيط دارد .

در اين منطقه پرو رش شتر نيز رواج دارد كه از آن در گذشته براي بار كشي استفاده مي كردند ولي اكنون به خاطر گوشت و صرفه اقتصادي از نگهداري مي كنند ، از شتر جماز نيز براي مسابقات و سواركاري استفاده مي كنند ، خصوصيات ممتازي كه پرورش شتر نسبت به ديگر دامها دارد اين است كه شتر وابستگي به مرتع و اجتياجي به تغذيه دستي ندارد و همچنين نگهداري آن هزينه بر نيست .

10

 در اين شهرستان پرورش مرغ به دليل گرمي هوا و هزينه بالاي نگهداري آن بازدهي اقتصادي ندارد به همين دليل مرغ رواج چنداني ندارد و اين ناحيه فاقد مرغداري صنعتي مي باشد.

پرورش ماهي نيز صنعت نوپايي است و تنها مركز پرورش ماهي ، رورش ماهي آبسردوئيه در اسلام آباد و در جوار رودخانه هليل رود واقع است كه اين مركز پرورش ماهي وابسته به سپاه پاسداران مي باشد .

سيماي منابع طبيعي كهنوج

جنگل

در گذشته اي نه چندان دور جنگلهاي انبوه كهور و گز در نقاط مختلف شهرستان خصوصاً رودبار ، قلعه گنج و فارياب وجود داشته ولي امروزه فقط حدود 80000 هكتار اراضي جنگلي باقي مانده كه از اين مقدار 65000 هكتار آن بصورت جنگل مخروبه و 10000 هكتار آن جنگل نيمه متراكم و تنها 5000 هكتار جنگل انبوه در اين شهرستان باقي مانده است كه متأسفانه همين مقدار هم رفته رفته در حال تخريب است

مرتع

مراتع اين شهرستان در گذشته جزء مراتع مهم قشلاقي براي دامداران شهرستانهاي بافت ، رابر و جيرفت بوده است ولي امروزه به دليل وجود دام مازاد ( حدود سه برابر ظرفيت ) ، همچنين بوته كني ، تخريب و تصرف اراضي و اُفت آبهاي زير زميني اين مراتع روند تخريبي دارد .

11

بيابان

اكثر اراضي بياباني شهرستان كهنوج در دو بخش رودبار و قلعه گنج مي باشند . اين شهرستان به حاطر اقليم فرا خشك و وجود بادهاي فرساينده منطقه اي از گذشته هاي دور با مشكل بيابان ، طوفان هاي شن و تپه هاي ماسه اي مواجه بوده است اين مشكل در سالهاي اخير با توسعه بي رويه و غير اصولي اراضي كشاورزي دو چندان شده است چرا كه توسعه كنترل نشده اراضي كشاورزي سبب حذف پوشش گياهي دائم شده كه امر در فصول خشك سال موجب خاك شده و تشديد بيابان مي شود از طرفي هم بوته كني و برداشت بي رويه آبهاي زير زميني از ديگر عوامل مؤثر در تشديد بيابان در اين شهرستان بوده است .